मराठी साहित्याच्या इतिहासात साने गुरुजी हे नाव अतिशय आपुलकीने उच्चारलं जातं. त्यांचं खरं नाव पांडुरंग सदाशिव साने. परंतु सर्वसामान्य लोकांना ते केवळ ‘साने गुरुजी’ या नावानेच परिचित आहेत. साहित्यिक, समाजसेवक, विचारवंत आणि स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून त्यांनी केलेलं कार्य अफाट आहे, पण विशेषत्वाने ते मुलांचे लेखक म्हणून लोकांच्या हृदयात कायमचे घर करून राहिले आहेत. त्यांनी आपलं जीवन मुलांना घडवण्यासाठी आणि त्यांच्यात चांगले संस्कार रुजवण्यासाठी समर्पित केलं. त्यामुळेच त्यांना ‘गुरुजी’ ही पदवी केवळ एक मान नव्हे, तर त्यांच्या कार्याची ओळख बनली.
शामची आई आणि इतर साहित्य
साने गुरुजींच्या लेखनाचा मुख्य सूर म्हणजे सहानुभूती आणि प्रेम. त्यांचं साहित्य वाचताना आपल्याला जाणवतं की ते फक्त शब्दांचा खेळ मांडत नाहीत, तर त्यांच्या मनातून झरणाऱ्या भावना शब्दरूपाने मुलांपर्यंत पोचतात. “शामची आई” हा त्यांचा आत्मकथनात्मक ग्रंथ केवळ मराठीतीलच नव्हे तर संपूर्ण भारतीय साहित्याचा एक मैलाचा दगड आहे. एका आईच्या वात्सल्याची, मुलाच्या संवेदनशीलतेची आणि घरच्या साध्या पण मूल्यांनी भरलेल्या वातावरणाची ही कहाणी वाचताना प्रत्येक वाचकाला स्वतःचं बालपण आठवतं. म्हणूनच हे पुस्तक पिढ्यानपिढ्या मुलांच्या आणि मोठ्यांच्या मनाला स्पर्श करत आलं आहे. या पुस्तकातून मिळणारी नैतिक मूल्ये, आईचा निस्वार्थ त्याग आणि साधेपणातून येणारे समाधान आजही अनेकांना प्रेरणा देत आहे.
साने गुरुजींनी मुलांसाठी कथा, निबंध, चरित्रं, प्रवासवर्णनं असं विविध प्रकारचं लेखन केलं. त्यांची भाषा सोपी, सरळ आणि मनाला भिडणारी होती. मुलांच्या मनाचा ठाव घेणारी ही भाषा वाचताना कुठेही कृत्रिमता जाणवत नाही. ‘गोड गोष्टी’, ‘सुंदर पत्रे’, ‘साधना’ आणि ‘श्यामची पत्रे’ यांसारख्या पुस्तकांमधून त्यांनी मुलांच्या मनावर संस्कार केले. त्यांची प्रत्येक गोष्ट केवळ मनोरंजन करत नाही, तर त्यातून नैतिकतेचा, सचोटीचा आणि प्रेमळपणाचा संदेश दिला जातो. त्यामुळेच मुलांना वाचनाची गोडी लागावी, आयुष्यभर त्यांच्यात नैतिक मूल्यं जोपासली जावीत, यासाठी साने गुरुजींचं साहित्य आजही तितकंच महत्त्वाचं आहे.
समाजकार्य आणि विचारवंत
त्यांनी समाजातील विषमता, अन्याय आणि दारिद्र्य याविरुद्ध आवाज उठवला. पण त्याचबरोबर मुलांच्या मनात सद्भावना, प्रेम, दया आणि मैत्रीची बीजं पेरणं ही आपली जबाबदारी आहे, हे त्यांनी आपल्या लेखनातून दाखवून दिलं. त्यामुळे साने गुरुजी हे फक्त साहित्यिक नव्हे, तर मुलांचे खरे मार्गदर्शक आणि मित्र ठरतात. त्यांचे विचार केवळ शब्दांपुरते मर्यादित नव्हते, तर ते त्यांच्या आचरणातही होते. त्यांनी अस्पृश्यता निवारणासाठी केलेले प्रयत्न, आणि ‘साधना’ मासिकाच्या माध्यमातून केलेले समाजप्रबोधन आजही स्मरणात आहे.
त्यांच्या लेखनातून भारतीय संस्कृतीतील मूल्यांचं दर्शन तर घडतंच, पण त्याचबरोबर सर्व मानवजातीसाठी असलेलं करुणामय तत्त्वज्ञानही उमलतं. “सद्भावना आणि प्रेमाशिवाय खऱ्या आयुष्याला अर्थ नाही,” हे त्यांचं भूमिकाविधान मुलांना वाचताना नकळत त्यांच्या जीवनाचा भाग होतं. आजच्या धावपळीच्या, डिजिटल युगात मुलांचं बालपण स्क्रीनमध्ये गुरफटत असताना साने गुरुजींचं साहित्य अधिकच महत्त्वाचं ठरतं. त्यांच्या कथा आणि लेख मुलांना केवळ आनंद देत नाहीत, तर मन घडवतात, संस्कार करतात आणि जीवनाकडे पाहण्याची योग्य दृष्टी देतात.
साने गुरुजींचा वारसा म्हणजे फक्त पुस्तके नाहीत, तर प्रेम, सहानुभूती आणि मानवतेचा संदेश आहे. म्हणूनच ते खरोखरच – “मुलांसाठी लिहिणारा माणूस” म्हणून अमर झाले आहेत.