मराठी साहित्यातील एक अद्वितीय कादंबरी म्हणजे शिवाजी सावंत यांची ‘मृत्युंजय’. ही कादंबरी केवळ महाभारतातील कर्णाच्या आयुष्याची कहाणी सांगत नाही, तर त्यामधून संपूर्ण मानवजातीसाठी जीवनाचे गहिरे तत्त्वज्ञान उलगडते. ‘मृत्युंजय’ वाचताना आपण केवळ एका योद्ध्याच्या संघर्षाशी परिचित होत नाही, तर त्याच्या अंतर्मनातील वेदना, प्रश्न आणि स्वाभिमानाशीही जोडले जातो. ही कादंबरी एका पौराणिक पात्राला आधुनिक मानवी भावभावना आणि मूल्यांच्या चौकटीत बसवून त्याला चिरंजीव करते.
कर्णाचा संघर्ष: नियती आणि नीती
कर्ण हा जन्माने सूर्यपुत्र असला तरी परिस्थितीने तो सूतपुत्र म्हणून वाढला. समाजाने लादलेली ही ओळख आणि सातत्याने झालेला अन्याय यामुळे त्याला सतत अपमान सहन करावा लागला. तो कितीही पराक्रमी आणि दानशूर असला, तरी त्याच्या ‘नीच’ कुळामुळे त्याला समाजात आणि राजकारणात योग्य स्थान कधीच मिळालं नाही. परंतु या सर्व अपमानांच्या जखमांना तो स्वतःच्या सामर्थ्याने सामोरा गेला. ‘मृत्युंजय’ मधून दिसून येतं की, मानवी जीवनात जन्मापेक्षा आपल्या कृतींचं आणि ध्येयाच्या प्रामाणिक पाठपुराव्याचं महत्त्व किती मोठं आहे. एका व्यक्तीची खरी ओळख तिच्या जन्मावरून नाही, तर तिच्या कर्तृत्वावरून होते, हेच हे पुस्तक दर्शवते.
कर्णाच्या जीवनातून आपल्याला कळतं की माणूस कितीही गुणी असला, तरी समाजातील पूर्वग्रह, राजकारण आणि प्रतिष्ठेच्या स्पर्धेमुळे त्याला न्याय नाकारला जाऊ शकतो. तरीदेखील कर्णाने आयुष्यभर आपली दानशूर वृत्ती, मैत्रीशी असलेली प्रखर निष्ठा आणि स्वाभिमान टिकवून ठेवला. विशेषतः दुर्योधनाशी असलेली त्याची मैत्री कोणत्याही परिस्थितीत त्याने सोडली नाही. ही मैत्री केवळ स्वार्थावर आधारित नव्हती, तर ती दुर्योधनाने त्याला दिलेल्या सन्मानाची परतफेड होती. हेच जीवनदर्शन वाचकांसाठी प्रेरणादायी ठरतं. स्वार्थासाठी तत्त्वे सोडणाऱ्या आजच्या जगात, कर्णाची निष्ठा आपल्याला नातेसंबंधांचे महत्त्व शिकवते.
कर्णाचा आंतरिक प्रवास आणि अंतिम सत्य
या कादंबरीत कर्णाच्या अंतर्गत संघर्षाचं, त्याच्या अस्मितेच्या लढ्याचं आणि ध्येयाशी असलेल्या चिकाटीचं अप्रतिम चित्रण आहे. त्याला कळले की तो पांडवांचा ज्येष्ठ बंधू आहे, तरीही त्याने आपली ओळख आणि कर्तव्य बदलले नाही. शेवटपर्यंत संकटांना सामोरं जात, स्वतःच्या तत्वांवर ठाम राहणं, हेच जीवनाचं खरं यश आहे – हा संदेश ‘मृत्युंजय’ प्रत्येक पानावर देतो. कर्णाचा मृत्यू हा केवळ एका योद्ध्याचा अंत नाही, तर तो एका उदात्त तत्त्वाचा विजय आहे. त्याच्या आयुष्याचा शेवट दुःखद असला तरी, त्याच्या मूल्यांनी त्याला खऱ्या अर्थाने अमर केले.
आजच्या युवकांना आणि समाजातील प्रत्येकाला या कादंबरीतून हे जाणवते की परिस्थिती आपल्या विरोधात असली तरी आत्मविश्वास, स्वाभिमान आणि निष्ठा यांच्या जोरावर माणूस अमर होतो. कर्णाचं आयुष्य अपूर्णतेचं नव्हे, तर धैर्य आणि तत्त्वनिष्ठेचं प्रतीक आहे. त्याने आयुष्यभर नियतीशी आणि समाजाशी संघर्ष केला, पण तो कधीही आपल्या मूल्यांपासून ढळला नाही. म्हणूनच ‘मृत्युंजय’ हे केवळ साहित्यकृती नसून जीवनाचं मार्गदर्शन करणारा दीपस्तंभ आहे. ही कादंबरी आपल्याला शिकवते की जीवनात यश मिळवण्यापेक्षा सन्मानाने जगणे जास्त महत्त्वाचे आहे, आणि खऱ्या अर्थाने माणूस आपल्या मूल्यांवरून ओळखला जातो, त्याच्या जन्मावरून नाही.